زعفران در کتب باستان
دانش ایران باستان در رابطه با علم کشاورزی نسل به نسل و سینه به سینه به دوران جدید انتقال یافته است. در این مسیر چیزهای زیادی بر آن افزوده یا از آن کاسته شده است تا بتواند خود را با شرایط جدید محیطی سازگار کند.
اما در این بین منابع و کتبی نیز هستند که تغییرات چندانی نداشته و به مانند گنجی از دوران کهن به ما رسیده‌اند. برخی از این کتب و اشارات آنها به زعفران را در به اختصار برایتان شرح خواهیم داد.
۱.ورزنامه
این کتاب یکی از قدیمی‌ترین متون فارسی در رابطه با کشاورزی است که از قرن چهارم هجری قمری به جای مانده است. اصل کتاب مربوط به قرن ۶ میلادی بوده و زبان اصلی آن پهلوی باستان بوده است. ابتدا این کتاب به عربی و سپس به فارسی متداول ترجمه شده است.
در بخش پنجم از باب اول ورزنامه توصیه شده است که بین درختان باغ که فاصله مناسبی نیز با هم دارند زعفران را برای خوشبویی و زیبایی کشت کنید.
۲.آثار و اخبار
مولف این کتاب خواجه رشید‌الدین فضل‌الله پزشک مورخ و وزیر دانشمند دوران ایلخانیان می‌باشد. اصلاحاتی که او در ساختار کشور انجام داد سبب شد تا اوضاع ایران ۵۰ سال پس از حمله مغول قدری سامان یابد و کشاورزی و صنعتگری به جریان بیفتد.
در این کتاب که سرشار از نکات آموزشی باغبانی و کشاورزی است و در بخش احوال بقول و ریاحین مطالب زیادی در مورد زعفران بیان شده است. ابتدا در مورد مناطقی که زعفران در آنها به خوبی رشد می‌کند گفته شده است. مناطقی همچون بیرجند، قم، همدان و نهاوند از بهترین مکان‌های کشت زعفران در آن دوران بوده‌اند.
۳.ارشاد الزراعه
این کتاب توسط قاسم بن یوسف ابونصر هروی در سال ۹۲۱ هجری قمری تالیف شده است. مولف کتاب در هرات می‌زیسته و سبب تالیف کتاب را خواب دیدن خواجه عبدالله انصاری و امر او را به کاری نیک بیان می‌کند.
این کتاب در واقع یک دانشنامه کشاورزی با ارزش است که در روضه ششم آن به زعفران اشاره شده است. هروی در ابتدا مزاج گیاه را گرم و خشک بیان می‌کند و سپس خواص پزشکی فواید و مصلحات آن را به طور خلاصه بیان می‌کند.
۴.مفاتیح الارزاق
مفاتیح‌الارزاق یا کلید در گنج‌های گهر تالیف میرزا سعید نوری در قرن ۱۳ می‌باشد. مولف اهل فارس بوده است و تسلط بالایی به فلاحت و مذهب داشته است. این کتاب به عنوان یک دانشنامه سه جلدی و مشتمل بر اطلاعاتی همچون علم و عمل کشاورزی و ترکیب آن و زراعت، باغبانی و مسائل مربوط به آب و همچنین اصول باغ‌سازی ایرانی و … می‌باشد.
زعفران در میراث مکتوب پزشکی (طبی)
کتاب‌های بسیاری در دوران اسلامی و ما قبل آن در رابطه با خواص زعفران سخن گفته‌اند. این کتب هر کدام به تفصیل در رابطه با خواص زعفران در دوران خود سخن گفته‌اند. به بیان دیگر گاهی در میان مردم یک منطقه مشکلات روحی رایج می‌شده است و زعفران چاره‌ی کار بوده است و گاهی نیز در یک منطقه زعفران چاره‌ی مشکلات گوارشی بوده است.
در این جا نام برخی از این کتب پزشکی را ذکر خواهیم کرد تا سرنخی باشد برای مطالعه بیشتر شما:
- الابنیه عن حقایق‌الادویه (موفق‌الدین ابو منصور علی هروی)
- صیدنه (تالیف حکیم ابوریحان بیرونی)
- حفظ الصحه ناصری ( ملک‌الاطبا گیلانی پزشک دربار ناصرالدین‌شاه
کتاب الابنیه عن حقایق‌الادویه
در قسمتی از این کتاب به بررسی طبع زعفران پرداخته است و بیان شده است که زعفران گرم و خشک است. دلیل آن نیز این است که رکن آن آتش است و در طب سنتی ماده‌ای که رکن آن آتش باشد منجر به ایجاد لطافت، نضج، کاهش سردی و ایجاد حرکت بیشتر می‌شود.
